ابن‌ضیاء بهاءالدین ابوالبقا محمد بن احمد عمری قرشیاِبْنِ ضیاء ابوالبقا محمد بن احمد بن محمد عمری قرشی، ملقب به بهاءالدین (۷۸۹-۸۵۴ق/۱۳۸۷-۱۴۵۰م)، فقیه حنفی می‌باشد. ۱ - محل توادخاندان وی در اصل در صاغان (روستایی در مرو) می‌زیسته‌اند، لیکن تولد و زندگی او در مکه بوده است. ۲ - اساتیدتحصیل علم را در زادگاهش آغاز کرد و از محضر درس علمای آن دیار همچون پدرش، و نیز احمد بن ابی‌الفضل نویری، علی بن احمد نویری، ابن صدیق و زین‌الدین مراغی بهره برد. او سفرهای متعددی به قاهره کرد و در مجلس درس جمال‌الدین حنبلی، شمس‌الدین زرایبی و دیگران حاضر شد و نحو را از شمس‌الدین معید، معانی و بیان و اصول را از عزالدین ابن جماعه، نجم‌الدین سکاکینی، نجم‌الدین واعظی و شهاب‌الدین احمد غزی، فقه را از قاری الهدایه و مباحث کلامی را از شمس‌الدین ابن ضیاء فراگرفت و برخی از استادانش نیز به او اجازه تدریس و فتوا دادند. [۲]
سخاوی، محمد، التبر المسبوک، ص۳۳۴، بولاق، ۱۸۹۶م.
[۳]
سخاوی، الضوء اللامع، ۷، ص۸۵، قاهره، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م.
۳ - شاگرداناز میان راویان وی می‌توان از محیوی عبدالقادر مالکی و سخاوی نام برد. [۴]
سخاوی، محمد، التبر المسبوک، ص۳۳۴، بولاق، ۱۸۹۶م.
۴ - ویژگیرغبت او به مطالعه و تالیف چنان بود که ابوالخیر بن عبدالقوی در طول ۵۰ سال آشنایی با وی، هرگز او را از نوشتن کتاب و یا مطالعه کردن فارغ ندیده بود ابن ضیاء به گفته سیوطی [۶]
سیوطی، نظم العقیان، ص۱۳۷، به کوشش فیلیپ حتّی، نیویورک، ۱۹۲۷م.
در آن روزگار، در سرزمین حجاز، استاد منحصر به فرد مذهب حنفی شناخته می‌شد. پدرش قاضی‌القضاة مکه بود و وی در غیاب پدر و به نیابت از او قضاوت می‌کرد و پس از فوت پدر بر مسند او نشست. پس از چندی با حفظ همین سمت، مسئولیت نظارت بر مسجد الحرام و امور حسبیه آنجا را نیز بر عهده گرفت، ولی دیری نپایید که از این سمت عزل شد و فقط به کار قصا پرداخت و این منصب را تا هنگام مرگ حفظ کرد [۷]
سخاوی، محمد، التبر المسبوک، ص۳۳۴، بولاق، ۱۸۹۶م.
سخاوی [۸]
سخاوی، الضوء اللامع، ج۷، ص۸۵، قاهره، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م.
از ابن ابی عذیبه نقل می‌کند که ابن ضیاء بسیار مسافرت می‌کرد، اما با این‌همه در هیچ سالی از زمان بلوغ تا وفات، مناسک حج از او فوت نشد. ۵ - وفاتوی در مکه وفات یافت و در معلاة (در نزدیکی مکه) به خاک سپرده شد. [۱۰]
سخاوی، محمد، التبر المسبوک، ص۳۳۴، بولاق، ۱۸۹۶م.
[۱۱]
سخاوی، الضوء اللامع، ج۷، ص۸۵، قاهره، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م.
۶ - آثاراز وی برخی آثار خطی به جا مانده است؛ آثار دیگری نیز منسوب به وی می‌باشد. ۶.۱ - خطی۱. البحر العمثق فی مناسک المعتمر و الحاج الی البیت العتیق، که در آن پاره‌ای از رویدادهای مکه و مسجد الحرام را نیز ثبت کرده است. [۱۲]
زرکلی، الاعلام، ج۵، ص۳۳۲.
دو نسخه از این کتاب در لیدن (ورهووه)، و برلین (آلوارت)، موجود است؛ ۲. تاریخ مکه المشرقة و المسجد الحرام و المدینه الشریفة و العبر الشریف. نسخه‌های آن در کتابخانه ظاهریه [۱۳]
ظاهریه، خطی (جغرافیا)، ص۱۵.
و دارالکتب مصر [۱۴]
لطفی، عبدالبدیع، فهرس المخطوطات المصورة، ج۲، ص۷۳، قاهره، جامعة الدول العربیة.
موجود است؛ ۳. الشافی فی مختصر الکافی؛ نسخه‌ای از آن در کتابخانه خالدیه نگهداری می‌شود؛ ۴. الضیاء المعنوی علی مقدمة الغزنوی. نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های ازهریه [۱۵]
ازهریه، الفهرست، ج۲، ص۲۰۴.
و چستربیتی (آربری) موجود است؛ ۵. مختصر المسند لابی حنیفة، نسخه‌ای از آن در کتابخانه کوپریلی [۱۶]
کوپریلی، خطی، ج۱، ص۲۱۷.
مضبوط است؛ ۶. المشرع فی شرح المجمع؛ شرحی است بر مجمع البحرین و ملتقی النیرین که در فروع فقه حنفی است و نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر [۱۷]
خدیویه، فهرست، ج۳، ص۶۷.
وجود دارد. ۶.۲ - منسوب۱. تنزیه المسجد الحرام عن بدعة (بدع) جهلة العوام)؛ ۲. شرح اصول علی بن محمد بزدوی [۱۸]
سخاوی، محمد، التبر المسبوک، ص۳۳۴، بولاق، ۱۸۹۶م.
۳ و ۴. شرح الوافی فی الفروع از ابوالبرکات نسفی که به دو صورت مبسوط و مختصر تالیف شده است [۱۹]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۹۷.
؛ ۵. المتدارک علی المدارک، در تفسیر قرآن که تا پایان سوره هود نوشته شده و آورده‌اند که پدرش آن را تکمیل کرده است. [۲۰]
سخاوی، الضوء اللامع، ج۷، ص۸۵، قاهره، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م.
۶. النکت علی الصحیح. [۲۱]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۳۳۲.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، النجوم. (۲) ازهریه، فهرست. (۳) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۴) خدیویه، فهرست. (۵) زرکلی، اعلام. (۶) سخاوی، محمد، التبر المسبوک، بولاق، ۱۸۹۶م. (۷) سخاوی، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م. (۸) سیوطی، نظم العقیان، به کوشش فیلیپ حتّی، نیویورک، ۱۹۲۷م. (۹) ظاهریه، خطی (جغرافیا). (۱۰) کوپریلی، خطی. (۱۱) لطفی، عبدالبدیع، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، جامعة الدول العربیة. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ضیاء»، ج۴، ص۱۴۲۶. |